Kızamık: Güncel Bilimsel İnceleme ve Klinik Rehber
Önemli Uyarı: Bu makale, kızamık hastalığı hakkında güncel tıbbi verilere dayanan kapsamlı bir rehber niteliğindedir. Tanı ve tedavi için mutlaka sağlık uzmanlarına başvurunuz.
Giriş ve Tanım
Kızamık (Morbilli), Morbillivirus cinsinden, Paramyxoviridae familyasına ait tek sarmallı RNA virüsünün neden olduğu, oldukça bulaşıcı akut bir viral enfeksiyondur. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) verilerine göre, aşılamaya rağmen küresel bir tehdit olmaya devam etmektedir.
Kızamık Hakkında Temel Bilgiler:
- Etken: Kızamık virüsü (Morbillivirus)
- Aile: Paramyxoviridae
- Genetik Materyal: Tek sarmallı RNA
- Bulaşma: Damlacık yoluyla
- Bulaştırıcılık Oranı: %90'ın üzerinde
- Küresel Durum: DSÖ 2024 verilerine göre endemik
Epidemiyoloji ve Küresel Durum
Dünyada Kızamık:
DSÖ 2024 raporlarına göre, kızamık vakalarında son yıllarda %300'e varan artış gözlenmektedir. COVID-19 pandemisi sırasında aşılama hizmetlerindeki aksaklıklar bu artışın önemli nedenlerindendir.
Türkiye'de Durum:
- 2019'dan itibaren yerli vaka artışları
- Aşılama oranlarında bölgesel farklılıklar
- İmporte vakalar ve küçük salgınlar
- Sağlık Bakanlığı'nın aşılama kampanyaları
Etyoloji ve Virolojik Özellikler
Kızamık Virüsü Yapısı:
- Genom: 15.894 nükleotidden oluşan negatif polariteli RNA
- Zarflı Virüs: Lipid zarf ve yüzey glikoproteinleri
- Hemaglutinin (H) Proteini: Hücre reseptörlerine bağlanma
- Füzyon (F) Proteini: Hücre füzyonu ve viral giriş
- Nükleokapsid Proteini: RNA ile kompleks oluşturma
Bulaşma Yolları ve Patogenez
Bulaşma Mekanizmaları:
- Damlacık İnfeksiyonu: Öksürük, hapşırık ile solunum yolu
- Direk Temas: Enfekte sekresyonlarla temas
- Hava Yolu: Havada asılı kalan partiküller
- Bulaştırıcılık Süresi: Döküntü başlangıcından 4 gün önce ve 4 gün sonra
Patogenez:
| Aşama | Süre | Patolojik Süreç |
|---|---|---|
| Giriş ve Primer Replikasyon | 2-4 gün | Üst solunum yolu epitel hücrelerinde replikasyon |
| Primer Viremi | 3-5 gün | Retiküloendothelial sisteme yayılma |
| Sekonder Viremi | 5-7 gün | Tüm organ sistemlerine yayılma |
| Klinik Belirtiler | 7-14 gün | Döküntü ve sistemik semptomlar |
Klinik Belirtiler ve Seyir
Kuluçka Dönemi:
10-14 gün ortalama süre, asemptomatik dönem
Prodromal Dönem (2-4 gün):
Klasik Triad:
- Yüksek Ateş: 39-40.5°C, 4-7 gün süreli
- Öksürük: Prodromal dönemde başlayan kuru öksürük
- Konjonktivit: Fotofobi ile birlikte bilateral
- Koryza: Burun akıntısı ve tıkanıklığı
Koplik Lekeleri:
- Yerleşim: Yanak mukozası, alt dudak iç kısmı
- Görünüm: Beyazımsı, gri, "tuz serpilmiş" görünüm
- Önem: Patognomonik bulgu, döküntüden 24-48 saat önce
- Süre: 12-72 saat kaybolur
Döküntü Dönemi:
| Özellik | Tanım | Zamanlama |
|---|---|---|
| Başlangıç | Kulak arkası, saç çizgisi | 14. gün civarı |
| Yayılım | Yukarıdan aşağıya, santrifugal | 24-48 saat |
| Görünüm | Makülopapüler, eritematöz | Birleşme eğilimli |
| Renk Değişimi | Kırmızı → kahverengi → deskuamasyon | 5-6 gün |
Atipik Klinik Tablolar
Değiştirilmiş Kızamık:
- Neden: Pasif immünizasyon sonrası
- Klinik: Hafif seyir, kısa süreli döküntü
- Tanı: Serolojik testlerle doğrulama
Atipik Kızamık:
- Neden: İnaktive kızamık aşısı sonrası
- Klinik: Atipik döküntü, pnömoni, yüksek ateş
- Görülme: Tarihsel, güncel değil
Komplikasyonlar
Sık Görülen Komplikasyonlar:
- Otitis Media: %7-9, bakteriyel süperenfeksiyon
- Pnömoni: %1-6, primer viral veya sekonder bakteriyel
- Larenjit: %1-4, krup benzeri tablo
- İshal: %8, dehidratasyon riski
Ciddi Komplikasyonlar:
- Akut Ensefalit: 1/1000, %15 mortalite
- Subakut Sklerozan Panensefalit (SSPE):
- Gecikmiş nörolojik komplikasyon
- 7-10 yıl sonra ortaya çıkabilir
- İlerleyici nörolojik deteriorasyon
- Ölümcül seyir
Tanı Yöntemleri
Klinik Tanı:
- Klasik triad (ateş, öksürük, konjonktivit)
- Koplik lekeleri (patognomonik)
- Karakteristik döküntü paterni
Laboratuvar Tanı:
| Test | Materyal | Pencere | Yorum |
|---|---|---|---|
| IgM ELISA | Serum | 3 gün-4 hafta | Akut enfeksiyon |
| IgG ELISA | Serum | 2. hafta | Geçirilmiş enfeksiyon/bağışıklık |
| RT-PCR | Nazofaringeal sürüntü, idrar | 1-2 hafta | Erken tanı, doğrulama |
| Viral Kültür | Çeşitli örnekler | 1-3 hafta | Altın standart, araştırma |
Güncel Tedavi Yaklaşımları
Destekleyici Tedavi:
- Semptomatik Tedavi: Antipiretikler (parasetamol)
- Hidrasyon: Oral veya intravenöz sıvı desteği
- Beslenme Desteği: Yeterli kalori ve protein
- Komplikasyon Yönetimi: Antibiyotikler (bakteriyel süperenfeksiyon)
Spesifik Tedaviler:
- A Vitamini:
- 6 ay-2 yaş: 100.000 IU tek doz
- ≥24 ay: 200.000 IU tek doz
- Şiddetli vakalarda ertesi gün tekrar
- Ribavirin: İn vitro aktivite, sınırlı klinik veri
- İnterferon: SSPE'de sınırlı etkinlik
Korunma ve Kontrol
Aşılama:
- Aşı Türü: Canlı atenüe kızamık aşısı
- Uygulama: MMR (Kızamık-Kabakulak-Kızamıkçık) veya MMRV
- Doz Şeması:
- 1. doz: 12. ay
- 2. doz: 4-6 yaş veya 1. dozdan 1 ay sonra
- Etkinlik: %93 (1. doz), %97 (2. doz)
Temas Sonrası Profilaksi:
| Durum | Süre | Yaklaşım |
|---|---|---|
| Aşısız, 6-12 ay | 72 saat | Kızamık aşısı |
| Aşısız, ≥12 ay | 72 saat | Kızamık aşısı |
| Riskli Gruplar | 6 gün | İmmunoglobulin (0.5 ml/kg) |
| Gebelik | 6 gün | İmmunoglobulin |
Özel Gruplarda Kızamık
Gebelerde Kızamık:
- Artmış maternal mortalite riski
- Düşük, erken doğum riski
- Konjenital kızamık sendromu
- Aşı kontrendike, immunoglobulin önerilir
İmmün Yetmezlikli Hastalar:
- Ağır seyir, yüksek mortalite
- Atipik döküntü, uzun süreli viral atılım
- İnaktive aşı önerilmez
- Strik izolasyon ve profilaksi
Küresel Eliminasyon Hedefleri
DSÖ 2024 Hedefleri:
- Bölgesel eliminasyon hedefleri
- %95 aşılama kapsayıcılığı
- Sürveyans sistemlerinin güçlendirilmesi
- Hızlı müdahale ekipleri
- Laboratuvar ağının genişletilmesi
Son Gelişmeler ve Araştırmalar
Güncel Araştırma Alanları:
- Yeni Aşı Formülasyonları: İğnesiz aşılar, termostabil formlar
- Antiviral İlaçlar: Viral polimeraz inhibitörleri
- Monoklonal Antikorlar: Profilaktik ve terapötik kullanım
- İmmünopatogenez: Immun hafıza ve uzun süreli bağışıklık
- Moleküler Epidemiyoloji: Virüs genotiplendirme ve izlem
Klinik Öneriler ve Sonuç
Özet Öneriler:
- Kızamık önlenebilir bir hastalıktır
- Aşılama oranlarının %95'in üzerinde olması gereklidir
- Erken tanı ve izolasyon bulaşmayı önlemede kritiktir
- A vitamini tedavisi mortaliteyi azaltır
- Komplikasyonlar açısından yakın izlem şarttır
Kızamık, aşılama ile önlenebilir olmasına rağmen küresel bir halk sağlığı tehdidi olmaya devam etmektedir. Etkin aşılama programları, güçlü sürveyans sistemleri ve hızlı müdahale stratejileri ile kızamık kontrol altına alınabilir. Sağlık çalışanlarının kızamık konusundaki farkındalığı ve toplumun aşılama konusundaki duyarlılığı, bu mücadelenin temel taşlarını oluşturmaktadır.